Na comienso di 2020 lo aproba presupuesto di 2020 cu un surplus di mas o menos Afl. 40 miyon. Pa prome biaha den historia di Aruba esaki no tawata consecuencia di entrada incidental, pero mas bien di aumento di impuesto y aporte extra di empresa (NV) di gobierno. Asina hustamente por a evita otro fayo presupuestal, danki tambe na un economia basta fuerte. Pero…prome cu por a aproba e presupuesto, e pandemia di Covid a entreveni. Di un dia pa otro e surplus a transforma den un fayo di Afl. 1,3 biyon.

Realidad financiero y social-economico

Desde 2014, gobierno -bou di preshon fuerte di Hulanda- ta haci lo maximo pa reduci e fayonan enorme di presupuesto. Den esey semper tawatin miedo pa corta den e gasto mas grandi di gobiernoi, esta personal. Hunto cu gasto di interes, esaki ta traga mas o menos Afl. 1 biyon di henter e presupuesto di gobierno. Pa tur e otro gastonan di gobierno a resta apenas Afl. 350-400 miyon. Pesey tambe e perdida casi completo di e unico fuente di entrada di Aruba tawata fatal. Aruba por a sobrebibi solamente danki na e ayudo extenso humanitario y di presupuesto di Hulanda, ademas di prestamo local (caro). Asina por a duna esnan desemplea cuminda y por a evita mas retiro na escala grandi. Pero e ayudo presupuestario y otro prestamo ta aumenta e debe di Aruba substancialmente. Incluso e obligashonnan di PPP, dentro di poco e debenan lo forma 150% di nos Producto Nacional. Esey ta haci Aruba menos atractivo pa inversionista.

Pilder amargo

Como cu e trafico aereo na Aruba lo recupera gradualmente, (52% na 2021, 78% na 2023 y 90% na 2025), entrada di gobierno, cu ta depende masha di e mercado di turismo, lo reduci bastante. Consecuentemente lo tin insuficiente placa disponibel pa e.o. pago di interes y di salario. Fayo presupuestal cronico y aumento di debe lo ta inevitable. A menos cu…lo reforma na un manera drastico. Pesey por premira cu Hulanda lo pone como condishon pa su ayudo presupuestario pa por fin reduci e aparato gubernamental. Esey ta algo cu nos propio instancianan, Hulanda y IMF semper a recomenda gobierno di Aruba urgentemente. Esey ta nifica cu gobierno obligatoriamente mester baha e cantidad di personal concretamente. Pa e partidonan politico cu tin e aumento iresponsabel di e aparato publico riba nan consenshi, y pa e empleadonan publico en cuestion, di mes esaki ta un pilder amargo, specialmente den aña di elecshon. Den e cuadro aki, e intenshon di e sindicatonan di empleado publico pa (busca informashon tocante) recobra indexering y e reducshon di 12,5% di salario, ta totalmente absurdo!

Enbehecimento

Sinembargo, esaki no ta e unico reto pa Aruba. E consecuencianan di enbehecimento pa locual varios instancia a adverti seriamente, pero cu gobierno consecutivo a neglisha completamente, lo explota e añanan benidero exponencialmente. Mientras cu na 2010 un empleado mester a paga premie pa cubri tres empleado, e relashon ey lo ta un pa seis na 2030. Esey ta impagable. Y como ningun gabinete a reserva placa p’esaki, Caft a conseha recien pa importa 20 pa 30.000 imigrante pa cubri e premienan necesario. Pero Caft ta neglisha e retonan social enorme y riba infrastructura cu esaki lo trece cu n’e, mientras cu apenas lo postpone e problema. E aumento di edad di penshun manera Hulanda a propone lo ta mas efectivo pa postpone e problema. Den esaki ta di spera cu un aumento di dos aña lo ta suficiente. Ademas, e apelashon adishonal di hende di edad riba salud publico tambe lo hiba na (hopi) mas gasto, pa locual tamoco no tin ningun reserva.

Reforma necesario

Pa e di tantisimo biaha Conseho di Consulta (CdC) no solamente ta boga pa un reducshon substancial di e aparato publico cu lo mester bay funcshona hopi mas eficiente y efectivo y di locual mester reconsidera e posishon huridico. Tambe mester transforma e ‘red tape’ di mala fama den un ‘red carpet’ pa inversionista; ademas mester re-inventarisa e aparato publico urgentemente cu un re-evaluashon di e derecho di existencia di cierto departamento, servicio y funcshon. Economia mester diversifica hopi mas y bira mas sostenibel (circualr), procedura di douane y enseñansa mester mehora hopi. CdC ta boga pa mas reforma, manera pa e sistema di plachi di number, zegelbelasting, transformashon di impuesto directo pa indirecto, mehorashon di medio ambiente, etc. pero como cu e sistema politico actual ta e causa cu nunca a concretisa tur e tipo di recomendashonnan aki, no por spera cu awor sí esey lo ta e caso. Pasobra tin e impreshon fuerte (segun e encuesta di Banco Central y declarashon di ex-ministro di Infrastructura) cu corupshon y nepotismo ainda ta hunga un papel importante na Aruba. Pesey e reforma principal cu mester tuma luga ta esun di e sistema politico mes. ESEY, den combinashon cu supervishon/oreshon di Hulanda (cu man riba cartera!) ta e unico speransa pa mehorashon di berdad.