Pa mas di 30 aña Aruba ta un pais autonomo den Reino. Gobernashon a caracterisa su mes primordialmente pa neglisha structuralmente e advertencia- y recomendashonnan, en particular pa cu e maneho di personal, e administrashon financiero y, despues, e expanshon sin limitashon di camber di hotel. Gobierno tawata sa miho y a ricibi sosten ciegamente di Parlamento. A rechasa eventual ‘metemento’ di Hulanda di biaha como recolonisashon. E consecuencia principal: un debe inpagable cu pago obligatorio di interes sumamente halto. Esaki ta e causa principal cu Aruba a drenta e crisis actual di Corona como un paciente moribundo sin ningun posibilidad pa wanta sla.

Record

E crisis actual sin mas tin consecuencia hopi serio y di largo durashon pa Aruba. Por ehempel, e surplus di presupuesto di mas o menos Afl. 40 miyon a keda transforma den un solo tiro den un fayo presupuestal di Afl. 1,3 biyon. Nos economia cu ta depende riba un solo fuente, pa tempo indefini lo keda practicamente totalmente asfixia. E posibilidad ta existi cu desempleo lo crece di apenas 5% pa 50%. Pasobra ta anticipa cu mas o menos 25.000 empleado riba un cantidad total di 46.333 (segun SVB), lo perde nan trabou. Esaki ta un desaster di tamaño gigantesco cu asta ta pone e consecuencianan di cierre di Lago na 1985, cu a resulta den un desempleo di 30%, den sombra! No ta por nada cu segun e analisis di Standards & Poor’s Aruba ta figura na e posishon di mas halto riba e lista di pais mas afecta (economicamente) pa e pandemia.

Posishon solitario

Manera ta di custumber, Aruba ta tuma un posishon solitario den Reino en cuanto combatimento di e crisis. Hulanda, incluso e islanan BES, Corsow y Sint Maarten a scohe pa combati e crisis, financiando parcialmente empresa, specialmente pa paga e gastonan di personal. Asina ta spera di mantene mas o menos e sistema economico mientras cu no lo cay mucho retiro innecesario. Pero gobierno di Aruba a scohe pa e mes percura (parcialmente) pa pago di personal. Segun sector comercial, esaki por ta fatal pa su sobrevivencia, specialmente si e crisis dura largo. Consecuentemente e recuperashon necesario pa medio di empresa lo tuma mas tempo di manera cu situashon di Aruba lo sigui empeora. Un problema adishonal ta cu Aruba mes no ta dispone di e medionan financiero necesario pa financia cualke scenario.

Sanea

Bou di e circumstancianan aki ta comprendibel cu Aruba ta acerca Hulanda pa sosten financiero. Segun Banco Central, pa e aña aki so, tin mester di Afl. 1,3 biyon adishonal. Probablemente esey ta encera e gastonan excesivo di un aparato gubernamental cu a crece disproporcional. Tanten no coregi e situashon aki, ningun entidad financiero lo deposita su placa den e poz sin fondo aki, y mas ainda pasobra ta hopi dudoso cu Aruba lo (por) paga e placa aki bek. Sin duda (pueblo di) Hulanda, a pesar cu e mes ta sufri di e consecuencianan social-economico serio di e crisis global aki, lo ta dispuesto pa duna un man pa Aruba (y e otro islanan!) por wanta te cierto punto e slanan mas duro. Pero no por spera cu e lo paga tambe pa e consecuencianan di decada di malgobernashon, c.q. criminalidad gubernamental di parti di gobierno consecutivo.

Obliga di guli manda abao

Esey ta nifica cu cualke entidad financiero lo duna asistencia solamente bou di condishon pa por fin concretisa e tantisimo recomendashonnan di tur (inclusivo nos propio!) instancia(nan) pa sanea. Ta trata entre otro pa reduci e aparato gubernamental. Retiro directo di personal sin mas bou di e circumstancianan actual ta practicamente imposibel pa motibo social. Pero, anticipando recuperashon economico, por crea areglo di transishon. Por ehempel cu personal di mas di gobierno ta bin prome na remarca pa trabou den hotel cu ta bin cla prome cu ta otorga permiso di trabou pa personal di exterior cu tin cualificashon similar of asta menos.

Como cu no ta anticipa cu Hulanda ni instancia financiero lo pone henter e suma cu Aruba ta pidi disponible mientras cu e crisis probablemente lo tin efecto riba largo plazo, ta inevitable cu gobierno y e otro partnernan social lo mester economisa (severamente?!). Pasobra como cu pa masha decada no por a logra financia tur gasto di gobierno cu un ocupashon di hotel di 90%, mester ta cla cu esey no lo logra di ningun manera cu un ocupashon di 0%. Pa tur hende esey ta un pilder amargo.

Inova

Aruba tampoco ta scapa di e necesidad pa inova. Esaki mester ta dirigi specialmente na diversifica economia. Enfoke ta pa reduci e dependencia mucho grandi di exterior y pa mengua ‘exportashon’ di divisa. E ultimo añanan varios iniciativa a tuma luga riba tereno di agricultura. Un obstaculo grandi ta e prijs prohibitivo di awa.

Pa motibo di e cantidad grandi di divisa cu ta necesario pa cumpra energia (producto di crudo), ta inevitable pa busca alternativa. E gran disponibilidad di fuente di energia natural na Aruba mes mester ta e guia. Lamentablemente, pa e añanan benidero, lo no por uza e tereno enorme di e refineria pa genera energia a base di tecnologia di biento y solo pa motibo di un acuerdo incomprendibel entre gobierno di Aruba y delincuente Venezolano.

E inovashon mas necesario

Esey ta trece nos na e necesidad principal di inovashon: nos sistema democratico. Nos democracia, basa riba partido politico, a funcshona e ultimo decadanan structuralmente deficiente. Interes personal y di partido semper a hunga un papel predominante. E interes general tawatin e rol di figurante. Despues di tanto decada di frustrashon cu ‘politica’, ta irealista pa keda pone nos speransa den su mehorashon. Pesey nos mester inverti un parti importante di nos energia y creatividad den un sistema/modelo democratico nobo den cual un forma nobo di gobernashon y Parlamento sí ta enfoca riba interes general. Esey kier men cu ta aplica regla di bon gobernashon (e.o. transparencia real); cu Parlamento ta funcshona na un manera obhetivo, pues sin interes politico partidista; cu lo rehabilita e sistema di ‘checks & balances’; y cu lo stimula e sentido di responsabilidad pa comunidad di ciudadano Arubano, den combinashon cu su participashon maximo na desaroyo di comunidad. Den capitulo 8 di e di seis (y ultimo!) rapport di Fundashon Gobernashon di Calidad Aruba por lesa con por organisa un sistema asina: https://deugdelijkbestuuraruba.org/wp-content/uploads/2019/12/NAAR-INTEGER-OPENBAAR-BESTUUR-IN-ARUBA.COR_.pdf.

Bon gobernashon: un necesidad urgente!

Na kico esaki lo hiba? En realidad ta resulta cu tur corecshon y medida cu gobierno di Aruba lo mester tuma sin mas no ta nada otro cu concretisashon inmediato di criteria di bon gobernashon pa realisa entre otro finansas publico duradero. Ta trata di asunto manera:

  • Entama un analisis di tarea nucleo (Kerntakenanalyse – KTA), pa saca afo cua departamento di gobierno y (cuanto) personal di berdad ta necesario pa funcshonamento (drechi) di gobierno;
  • Ehecuta estrictamente e KTA pa suavisa e peso insoportable di personal di mas pa comunidad di Aruba y pa convence Hulanda cu e biaha aki sí gobierno ta serio. Segun Aruba ta cumpli su promesa/acuerdonan, Hulanda lo duna ayudo adicional.
  • Reforma e sistema di salario cu a crece for di control pa motibo di abuso politico durante decada. Den combinashon cu reforma di impuesto (p.e. manera e sistema Boneriano) esaki mester ta enfoca na un reducshon di salario y impuesto pa haci Aruba menos caro pa inversionista mientras cu ta mantene e forsa di compra mas tanto posibel.
  • Concretisa tur intenshon pa realisa bon gobernashon manera ta figura den e programa di gobernashon (mira tambe: Naar integer openbaar bestuur in Aruba, p. 42).
  • Realisa un modelo democratico nobo cu ta duna mas garantia pa realisa bon gobernashon.
  • Propaga bon gobernashon den comunidad y enfatisa e cambio di mentalidad necesario, den combinashon cu un sentido di responsabilidad mas grandi di parti di ciudadano pa comunidad.

Esfuerso nashonal

E crisis actual ta asina serio cu ‘politica’ so no por solushon’e. Solamente un coperashon duradero cu e actornan principal di nos comunidad ta capas pa combati e retonan grandi cu (cierto) exito. Esaki ta necesario pasobra ta rekeri un plataforma lo mas grandi posibel pa acepta e consecuencianan inevitablemente serio pero necesario (p.e. sanea y un prosperidad reduci) y pa carga y combati esey. E comishon nashonal aki ta e prome paso necesario riba caminda di recuperashon real. Den esey nos mester realisa nos mes tambe cu bolbe bek na e situashon anterior simplemente ta ‘wishfull thinking’.