E dos organonan di control financiero di pais Aruba, es ta Servicio Central di Accountant (CAD) y Controlaria General (ARA) ta mustra den practicamente tur nan raportnan riba e caos financiero den e departamentonan di gobierno. Ademas nan ta indica cua paso mester tuma pa mehora e situashon. Asina mes, tur partido cu a goberna Aruba a neglisha sistematicamente e recomendashonnan pa mehorashon. E motibo ta simpel: cu transparencia y control e posibilidad pa ‘haci wega’ cu e entradanan enorme di impuesto ta bira hopi dificil. No ta por nada cu ARA ta declara den su raport tocante e Investigashon di Fondo Desaroyo Nobo San Nicolas cu “control tin un efecto preventivo y represivo. Esey no ta tuma luga como cu control intensivo di e cuentanan anual no ta tuma luga; e chens pa atrapa esnan cu ta comete iregularidad ta reduci practicamente te na cero”. En general petishon pa papia riba cuenta anual atrasa, donashon na pais Aruba, campaña di promoshon, nombrashon di personal pa ARA y admishon di personal di CAD na servicio di gobierno tampoco no sa haya mucho atenshon di parti di e Ministro-presidentenan y e ministronan di finansas. Pues pa cada gobierno, irespecto su color politico, control ta(wata) un taboo grandi. Pasobra esaki ta e punto principal: control ta nifica fin di ‘hacimento di wega’ cu placa di pueblo. Y den mundo politico ningun hende ta ansioso pa drecha esaki.

Durante mayoria parti di Status Aparte, nunca Parlamento a trata e raportnan di ARA. E tantisimo eror- y asuntonan ilegal cu a constata, a keda sin coregi. Consecuentemente tur aña e perdidanan financiero pa comunidad a sigui aumenta. Y e raportnan mes a bira cada bes mas diki pa motibo di e ripitishonnan sin fin. Asina ARA a declara tocante e cuentanan anual di Aruba di e añanan 1997-2001 (es ta durante gobernashon di AVP) cu: “E cuentanan anual manera Departamento di Finansas a entrega nan no ta controlabel, o sea no por controla nan na un manera eficiente. E organisashon administrativo y control interno di Departamento di Finansas (es ta nos instancia financiero di mas halto!) y henter e aparato gubernamental ta (hopi) defectivo y ta funcshona ‘at all’ of hopi deficiente. Consecuentemente no por confia riba e cuentanan anual den caso di control”.

Como cu e cuentanan anual hopi biaha no sa sali mes of sa bin disponibel hopi aña despues, nan ta perde hopi di nan relevancia, specialmente si resulta cu ta falta informashon y documentashon importante. CAD ta mira su mes confronta cu un caos di dato financiero di lo cual ta imposibel pa destila na ki manera realmente a gasta e medionan financiero di Aruba. Consecuentemente CAD no por bay mas leu di duna un ‘evaluashon global’. En realidad e partidonan politico no tin ningun interes pa entrega e cuentanan anual na tempo: asina lo sali na cla den ki grado nan a faya. Pasobra dificilmente nan por responsabilisa pakico un fayo presupuestal di p.e. Afl. 80 miyon en realidad a aumenta ta na Afl. 200 miyon…

Un pais chikito manera Aruba cu un presupuesto di apenas Afl. 1,5 biyon tin un atraso di varios aña cu su cuentanan anual. Mescos ta conta pa varios empresa di gobierno. Djis pa compara: un empresa cu ta genera biyones di Euro manera Philips ya caba pa fin di januari 2015 ta entrega e cuenta anual di e aña anterior (es ta 2014). Merca tin 3 luna pa pone su cuenta anual disponibel. Asta ta bira mas normal cu pais ta produci cada 3 luna di e aña coriente cifra confiabel pa evalua si ta ehecuta debidamente e maneho cu a stipula. Asina ta bira posibel pa coregi di biaha si e maneho ta faya. Pa pais manera Aruba un control intensivo asina no ta ningun luho di mas.

Ta hopi straño cu Ministerio Publico ta saca gerente di empresa priva cu no por responsabilisa nan mes den caso di perdida di suma hopi mas chikito, for di bida publico pa refleha den soledad riba nan picanan. Pa gobernante cu no por responsabilisa sumanan hopi mas grandi of ta ehecuta maneho cu consecuencia negativo grandi pa comunidad, un mayoria di nan propio partidistanan den parlamento ta dicidi riba legitimidad di nan actonan. Mayoria parti di e partidistanan aki no ta dispone di e conocemento huridico y/of financiero necesario pa huzga e actonan di nan gobernantenan debidamente. Esey ta conta mas ainda pa mayoria di e pueblo votador, cu no solamente casi no tin ningun idea di e obligashonnan di gobernante y nan controlador (esta Parlamento), pero riba dje e politiconan ta mantene nan votadornan completamente ignorante tocante nan actividadnan financiero. Di e manera aki nos democracia a devalua pa un sistema na unda un grupo chikito di gobernante, na un manera completamente legal (es ta cu ayudo di ‘nan’ parlamento), ta hinca nos pais den un abismo, sin ningun consecuencia pa nan mes.

No ta por nada cu CFT tin hopi critica riba e intenshon di gobierno pa economisa mas ainda riba e gastonan pa e institutonan halto di estado. Pasobra ta hustamente e institutonan aki ta esunnan mas importante pa controla e maneho financiero. Ya caba ta practicamente imposibel pa nan cumpli cu nan tarea pa motibo di falta di personal califica. Si ta economisa mas ainda riba nan presupuesto, ta bira mas dificil ainda pa eherce nan funcshon di control. Di otro banda esey ta un bentaha grandi pa nos gobernantenan…