Na april 2014, Comite di Relashon di Reino a publica e nota di discushon: ‘Reino, sin compromiso of uni?’

Den e nota ey e comite kier a enfoca un biaha mas riba funcshonamento di Reino. E cantidad di pleito y e repetido diferencianan di opinion entre e paisnan di Reino ya caba tawata mas bien regla cu excepshon. Segun huicio di e Comite di Relashon di Reino e expectativanan awendia ta diferencia mucho hopi pa motibo di falta di claridad tocante nos relashonnan interno. Esey ta causa situashon na unda e paisnan Caribense ta reprocha Hulanda cu e ta mete demasiado den nan asuntonan interno. Na su turno Hulanda ta di opinion cu por ehempel e otro paisnan no ta regla nan cuenta debidamente of cu nan ta ‘costa’ Hulanda demasiado. Cu e nota di discushon valioso aki (di lo cual aki y den e dos siguiente articulonan ta sigui un recapitulashon) e Comite kier a duna un aporte pa mas claridad tocante e relashonnan di Reino. Asina kier evita cu hopi hende lo mira Reino solamente como un estorbo y no lo experencia di ningun manera un balor agrega.

Ya caba na Conferencia di Mesa Rondo na 1948 a acepta e principio di un Reino cu partner autonomo. Al fin y al cabo a promulga Statuut riba 15 di december 1954. Autonomia di cada un pais tawata primordial. Asina e documento pa hopi hende tawata un prome paso pa independencia estatal total riba termino.

Intenshon di Statuut tawata pa diseña un areglo pa relashon nobo entre e diferente paisnan di Reino, den cual buena boluntad y igualdad lo ta e puntonan di salida. Pa tur esnan envolvi e relashonnan colonial di prome cu 1940 claramente tawata algo di pasado desde 1945.

Tumando na cuenta cu internashonalmente e intenshon tawata pa aboli tur lazo colonial, Hulanda a dicidi den añanan ’70 di siglo pasa pa (yuda) duna Surnam –riba su propio petishon- independencia. E intenshon aki tambe tawata conta pa Antia Hulandes cu despues a tuma un posishon mas bien dudoso, pasobra e proceso di independisashon di Surnam a tuma luga masha mahos mes.

Aruba a pidi Hulanda den añanan ’80 di siglo pasa pa haya Status Aparte. Hulanda a bay di acuerdo pero a considera e paso aki como un preparashon pa independencia riba termino. Pero Aruba tawatin como meta pa kibra e lazonan cu Corsou y en todo caso no cu Hulanda!

Na fin di añanan ’80 a bin un aversia –tambe internashonalmente- contra independencia estatal di pais chikito. A resulta cu e sobrevivencia por lo general tawata hopi cuestionabel. Pesey tambe Hulanda a dicidi mas o menos na 1990 pa no pone mas paso na propaganda independencia di e seis islanan Caribense cu ta ‘conecta’ cu Hulanda pero pa sigui huntu. E islanan a bay di acuerdo cu e decishon aki.

En realidad e Statuut di 1954 no a tene cuenta cu e desaroyonan nobo aki. Al fin y al cabo e tawata un acuerdo temporal pa ex-colonia na caminda pa independencia total. Despues di hopi discusion, pa motibo cu tanto na Hulanda como na e islanan tawatin diferente sentimiento pa cu Reino, a dicidi cu entrante 10 di october 2010 lo bin un ‘forma’ nobo (estatal). A adapta e texto di Statuut a base di e cambio aki, pero e intenshon a keda identico na e palabranan di 1954, na unda propio boluntad, igualdad y autonomia di e paisnan tawata determinante.

Despues di 20 aña di a anhela independencia, e falta di un claridad nobo na 10-10-10 a bira e problema principal di Reino. Mientras un lo desea y spera mas intervenshon di Hulanda cu asunto interno di e paisnan Caribense, e otro ta reprocha Hulanda cu ya caba e ta mete demasiado den e asuntonan interno di e partnernan Caribense. Sinembargo, experencia Europeo a siña nos cu lazo di coperashon por ta solamente efectivo y duradero si tin un vishon comparti tocante meta comun, palabrashon mutuo estricto, regla di wega y un supervishon cla y comun.

Conseho di Estado (Raad van State) di Reino –pues no solamente di Hulanda, sino tambe di e paisnan Caribense- ya caba a expresa su opinion tocante e relashonnan den Reino na 2004 den e publicashon ‘Profundisashon of separashon paulatino’. E instancia aki a constata cu no por considera e status quo mas como un opshon. Segun huicio di e organismo aki mester haci un escogencia cla pa ‘un situashon cu lazo

los (desde un mancomunidad sin obligashon te na un independencia como nashon) of pa tuma paso pa un ‘profundisashon’. Conseho di Estado sin mas a scohe pa e ultimo opshon: si tin e boluntad politico, por logra hopi mas (incluso cu e Statuut actual) di locual ta e caso awendia. Sinembargo, den practica nada a cambia.

Te cu awor no tin un agenda comun pa Reino. Reino conoce un conseho di ministro, pero no un programa di gobernashon. No tin vishon, por ehempel tocante kico nos kier logra conhuntamente na 2020. Tampoco Reino conoce un presupuesto comun pa ehecuta concretamente un eventual vishon. Awor cu Statuut en realidad a haya un status permanente, ‘e’ pregunta ta: “Cualnan ta e balornan cu ta uni nos den Reino?” Si nos tur dicidi cu nos kier permanece den Reino –y resultado di varios plebiscito (consulta popular) ta papia idioma cla den esaki- anto e ora ey tambe ta importante pa conhuntamente nos clarifica ta kico nos kier men cu esey.